بخش ساخت (Construction) پروژهها وابستگی بسیار زیادی به ماشین‌آلات عمرانی دارند. از کوچک‌ترین پروژهها گرفته تا مگا پروژهها در صورت نبود ماشین‌آلات قابل اجرا نیستند. در قرن‌های قبل و تا قبل از انقلاب صنعتی، پروژه‌های بزرگی مثل پروژه ساخت تخت جمشید یا اهرام ثلاثه مصر بدون وجود ماشین‌آلات فعلی و به سختی و کندی و با کمک نیروی انسانی و برده‌ها اجرا می‌شد. اما حال مدت‌هاست که دیگر ماشین‌آلات عمرانی بخش جدایی‌ناپذیری از پروژهها شده‌اند.
افرادی که در پروژهها شاغلند به خوبی با ماشین‌آلات پروژه آشنا هستند. متخصصین برنامه‌ریزی و کنترل پروژه نیز باید آشنایی مناسبی با ماشین‌آلات پروژهها داشته باشند و بخش مهمی از گزارشات پروژه و همین‌طور موارد مهم آیتم‌های کِلیم‌های مالی پروژهها به ماشین‌آلات اختصاص دارد. از طرفی بخشی از کار مدیریت راندمان و نُرم‌های کاری ماشین‌آلات نیز از وظایف واحد برنامه‌ریزی و کنترل پروژه است. ماشین‌آلات از مهم‌ترین منابع پروژه محسوب می‌شوند و مدیریت این Resource مهم، می‌تواند تأثیر زیادی در موفقیت یا شکست پروژه و سودآوری یا زیان آن داشته باشد.
معمولاً از چه ماشین‌آلاتی در پروژهها استفاده می‌شود؟
موارد زیر ماشین‌آلاتی هستند که به صورت عمومی در فاز اجرای پروژهها استفاده می‌شوند. ممکن است در پروژهها همه این ماشین‌آلات یا بخشی از آن‌ها جزو منابع پروژه باشند. به عبارتی بسته به جنس پروژه، لیست ماشین‌آلات مورد استفاده در آن نیز متفاوت خواهد بود. این موارد به شرح زیر است:
بچینگ، سنگ‌شکن، بابکت، بولدوزر، پمپ بتن، تراک میکسر بتن، جرثقیل تناژ پایین، جرثقیل تناژ متوسط، جرثقیل تناژ بالا، جرثقیل دارای کفی، کمپرسی، بیل مکانیکی، تریلر کفی، گریدر، لیفتراک، لودر، وانت، غلتک، تانکر، تاورکرین، تراکتور، فینیشر آسفالت، دستگاه یخ‌ساز، انواع دستگاه‌های حفاری تونل، دستگاه حفاری میادین نفت و گاز، دستگاه‌های لوله‌گذار، کشتی‌های لوله‌گذار، هیدروفرز، خودروی سواری، مینی‌بوس، اتوبوس و …
پیشنهاد می‌کنم اگر با این ماشین‌آلات و کارکردهای آن‌ها آشنایی ندارید، در گوگل نام هر کدام را جستجو کنید تا با کارکرد، تصاویر و ویدئوهای مربوط به آن‌ها آشنا شوید. برای مثال می‌توانید کلید واژه‌های زیر را در گوگل یا یوتیوب سرچ کنید:
Articulated Trucks, Asphalt Pavers, Backhoe Loaders, Cold Planers, Compactors, Compact Track and Multi Terrain Loaders, Dozers, Draglines, Drills, Electric Rope Shovels, Excavators, Feller Bunchers, Forest Machines, Forwarders, Harvesters, Hydraulic Mining Shovels, Knuckleboom, Loaders, Material Handlers, Motor Graders, Off-Highway Trucks, Pipelayers, Road Reclaimers, Skidders, Skid Steer Loaders, Telehandlers, Track Loaders, Underground – Hard Rock, Underground – Longwall, Utility Vehicles, Wheel Dozers, Wheel Excavators, Wheel Loaders, Wheel Tractor-Scrapers
تخصیص منبع ماشین‌آلات به پروژه
به منظور تخصیص ماشین‌آلات جهت اجرای هر پروژه سه حالت وجود دارد:
۱- ماشین آلات شرکتی
۲- ماشین‌آلات اجاره‌ای
۳- ماشین‌آلات پیمانکاران
ماشین‌آلات شرکتی متعلق به شرکت اجرا کننده پروژه است. یعنی خود شرکت یا تیم مدیریت پروژه یک سری ماشین‌آلات خریداری می‌کنند و از آن‌ها جهت اجرای پروژه استفاده می‌کنند. اما حالت دیگر اجاره کردن ماشین‌آلات برای استفاده در پروژه است. یعنی تیم پروژه یا شرکت طی قراردادی با مالکین ماشین‌آلات عمرانی، برای مدتی معلوم و با قیمتی معلوم ماشین‌آلات را اجاره می‌کنند. نوع سوم تأمین ماشین آلات مربوط به پیمانکاران پروژه است. در این حالت با پیمانکاری برای اجرای بخشی یا تمام فعالیت‌های اجرایی پروژه قرارداد منعقد می‌شود و آن پیمانکار با ماشین‌آلاتی که خود در اختیار دارد یا اجاره کرده است نسبت به اجرای فعالیت‌های پروژه اقدام می‌کند. تفاوت ماشین‌آلات اجاره‌ای یا با ماشین‌آلات شرکتی در این است که هنگامی که شما تنها یک ماشین را اجاره می‌کنید، مدیریت و نحوه کارکرد آن منبع در پروژه با خود شماست و مالک ماشین تنها اجاره ماشین یا شاید پول سوخت و خدمات غذا و خوابگاه راننده را دریافت کند. اما وقتی با پیمانکاری قرارداد می‌بندید و او با ماشین‌آلات خود در پروژه فعالیت می‌کند، دیگر بابت اجاره ماشین پولی پرداخت نمی‌شود، بلکه بابت کار انجام شده مطابق قیمت‌های قراردادی حق‌الزحمه پرداخت می‌شود.
به عنوان مثال فرض کنید شما با یک مالک لودر قراردادی می‌بندید که به مدت شش ماه لودر او را در پروژه اجاره کنید. حال بسته به قرارداد ممکن است این اجاره با حضور راننده باشد یا راننده را خودتان استخدام کنید. لودر به مدت شش ماه در پروژه شما مشغول خواهد بود و مطابق قرارداد هر ماه اجاره لودر را می‌پردازید تا بخشی از عملیات خاکی مورد نظرتان را در پروژه انجام دهید. حالت بعدی این است که با یک پیمانکار عملیات خاکی قرارداد ببندید و آن پیمانکار لودر شرکت خود را به محل پروژه شما بیاورد تا عملیات خاکی مورد نظر شما را انجام دهد. در این حالت شما بابت کار انجام شده توسط آن پیمانکار به او پول پرداخت می‌کنید. امیدوارم با این مثال متوجه تفاوت ماشین‌آلات اجاره‌ای با ماشین‌آلات پیمانکاران شده باشید.
در برخی از پروژهها و شرکت‌ها از ترکیبی از سه حالت فوق یعنی استفاده هم‌زمان از ماشین‌آلات شرکتی، ماشین‌آلات اجاره‌ای و ماشین‌آلات پیمانکاران استفاده می‌شود.
مدیریت ماشین‌آلات شرکت
شرکت‌های پیمانکاری و پروژه‌محور بزرگ ایرانی معمولاً واحدی به نام واحد ماشین‌آلات دارند. اما نحوه تخصیص ماشین‌آلات در پروژه در شرکت‌های مختلف متفاوت است. در برخی از شرکت‌ها واحد ماشین‌آلات به صورت ماتریسی و مستقل از مدیران پروژه وظیفه تخصیص ماشین‌آلات به پروژه را بر عهده دارد. یعنی خود پروژه مالک ماشین‌آلات پروژه نیست و آن‌ها را از واحد ماشین‌آلات شرکت دریافت می‌کند. در این حالت واحد ماشین‌آلات شرکت همچون پیمانکاری بیرون از پروژه، هزینه اجاره ماشین‌آلات را به حساب پروژه شارژ می‌کند. این روش مزیت‌ها و معایب خود را دارد. در این حالت با توجه به اینکه هزینه اجاره و استهلاک ماهیانه ماشین‌آلات تخصیص داده شده به پروژه، به حساب هزینه‌های پروژه شارژ می‌شود، مدیران پروژه سعی می‌کنند حداکثر کارایی و راندمان را از ماشین‌آلات به کار بگیرند و بلافاصله بعد از اینکه کار دستگاه‌ها با پروژه تمام شد، آن‌ها را مرخص کنند. زیرا به صورت تجربی ثابت شده است که اگر ماشین‌آلات متعلق به پروژه و مستقیم تحت نظارت مدیر پروژه باشند؛ همواره مدیران پروژه تمایل دارند تا جایی که ممکن است ماشین‌آلات را در پروژه حفظ نمایند، حتی اگر بیکار باشند و کار چندانی با آن‌ها نداشته باشند.
مدیریت راندمان ماشین‌آلات
متأسفانه در خیلی از پروژه‌های ایران به موضوع مدیریت راندمان ماشین آلات توجه نمی‌کنند. به عبارتی به دلیل ساختار دولتی یا نیمه دولتی بسیاری از شرکت‌های پروژه محور بزرگ ایرانی، مدیریت راندمان و نُرم‌های کاری ماشین آلات چندان در اولویت نیست، چرا که در چنین سازمان‌هایی اصولن به موضوع هدر رفت منابع چندان حساس نیستند و علاوه بر ماشین‌آلات، منابع دیگری مانند نیروی انسانی و یا ابزارآلات یا متریال پروژه نیز هرز می‌رود یا هدر می‌شود.
اما برای بسیاری از پیمانکاران بخش خصوصی، مدیریت راندمان ماشین‌آلات بسیار مهم است. در چنین شرکت‌هایی نُرم‌های کاری ماشین‌آلات تا حد زیادی بر اساس سوابق پروژه‌های مشابه گذشته مشخص است. برنامه‌ریزان و مدیران پروژه می‌دانند که نرم‌های کاری دستگاه‌هایی مثل بیل مکانیکی یا لودر یا گریدر چه مقداری است و بر اساس آن نُرم‌ها، احجام کار شده توسط ماشین‌آلات را کنترل می‌کنند. همچنین دانستن موضوع نرم‌های کاری ماشین‌آلات در هنگام برنامه‌ریزی منابع پروژه اهمیت بسیار زیادی دارد، چرا که بر اساس این نرم‌های کاری نسبت به تخصیص منابع به پروژه اقدام می‌شود و ماشین آلات به تعداد کافی(نه زیاد و ونه کم) و در زمان مناسب به پروژه تخصیص داده می‌شوند.
چرا مدیریت راندمان ماشین‌آلات در پروژه مهم است؟ به خاطر پول! یکی از مهم‌ترین آیتم‌های هزینه پروژه (به ویژه در فاز construction) هزینه‌های مربوط به ماشین‌آلات است. مثلن جالب است بدانید که تنها چند روز بیکاری یک دستگاه بیل مکانیکی، معادل حقوق یک ماه یک مهندس برای پروژه هزینه در بردارد یا یک جرثقیل با تناژ ۲۵۰ تن ممکن است روزی چهار میلیون تومان برای پروژه هزینه در بر داشته باشد. این اعداد برای ماشین‌آلاتی مانند دستگاه‌های حفاری نفتی بسیار فراتر از اعداد ذکر شده است. بنابراین با توجه به هزینه‌های قابل توجهی که از محل ماشین‌آلات به پروژه تحمیل می‌شود، بایستی راندمان کاری آن‌ها را به دقت و با جدیت پایش و کنترل کرد و از بیکاری بی‌دلیل ماشین‌آلات در پروژه اجتناب نمود و اگر ماشین‌آلات پروژه بنا به دلایل مرتبط با کارفرما یا مشاور بیکار شدند، هزینه‌های مربوط به آن‌ها را در کلیم‌ها و ادعاهای پیمانکاری لحاظ نمود.
استراتژی تأمین ماشین‌آلات پروژه
در ابتدای هر پروژه‌ای همان طور که استراتژی‌های اجرا و برونسپاری پروژه تعریف می‌گردند، می‌بایستی در خصوص استراتژی‌های تأمین ماشین‌آلات پروژه نیز تصمیم‌گیری شود. به عبارتی تصمیم گرفته شود چه تعداد و چه مدل‌هایی از ماشین‌آلات برای پروژه مورد نیاز است و بررسی شود که کدام یک از روش‌های تأمین ماشین‌آلات (خرید، اجاره یا پیمانکار) برای پروژه به‌صرفه‌تر است. به عنوان مثال عنوان می‌شود که در پروژه‌ای که بیش از ۴ هزار مترمکعب بتن‌ریزی دارد، ضروریست که یک دستگاه بچینگ خریداری و در محل پروژه نصب شود، چرا که خرید این مقدار بتن از بیرون پروژه سبب ایجاد هزینه‌های اضافه‌ای برای پروژه می‌شود. همین طور در اکثر پروژه‌های متوسط رو به بزرگ لازم است که حداقل یک دستگاه جرثقیل کفی ده تن در محل پروژه موجود باشد، چرا که این وسیله در پروژه‌های عمرانی بسیار کاربردی و مشکل‌گشاست و اجاره آن از بیرون پروژه ممکن است هزینه‌های زیادی برای پروژه ایجاد کند.
به عبارتی در هنگام تعیین استراتژی‌های تأمین ماشین‌آلات باید به دقت محاسبات هزینه-فایده انجام شود و با توجه به احجام کاری پروژه، مدت زمان فعالیت‌ها و نقدینگی موجود و شرایط محل و منطقه اجرای پروژه، استراتژی را تعیین نمود. چه خوب است که این تعیین استراتژی با توجه به برنامه زمان‌بندی پروژه و تاریخ‌های شروع و پایین برنامه‌ریزی شده و تخصیص و تسطیح منابع در نرم افزارهای برنامه‌ریزی و کنترل پروژه انجام شود.
تعریف و تخصیص منابع ماشین‌آلات پروژه به فعالیت‌ها در نرم افزارهای پریمارا-P6 و پراجکت-MSP
در نرم‌افزار پریماورا P6 سه نوع منبع وجود دارد:
و مشخص است که تعریف و تخصیص منبع ماشین‌آلات در لیست منابع پروژه از نوع Nonlabor است. این منابع بر اساس نرخ ماشین-ساعت در نرم‌افزار تعریف نمود و می‌توان حداکثر سطح در دسترس از منبع و هزینه‌های آن را وارد نرم‌افزار نمود.
اما در نرم‌افزار مایکروسافت پراجکت msp سه نوع منبع می‌توان تعریف کرد:
در نرم‌افزار پراجکت برای تعریف منابع از جنس ماشین‌آلات از منابع نوع Work استفاده می‌شود.
نکته مهم در خصوص مدیریت منابع ماشین‌آلات از طریق نرم‌افزارهای زمان‌بندی پروژه، بحث تسطیح منابع است. یعنی با کمک این نرم‌افزارها می‌توان پس از تخصیص منابع، عملیات تسطیح آن‌ها را هم انجام داد تا مطمئن شویم در هنگام اجرای پروژه فعالیت‌های over allocate نداشته باشیم. از طرفی می‌توان با استخراج هیستوگرام منابع ماشین‌آلات مورد نیاز پروژه با کمک نرم‌افزار و ارائه آن به مدیر پروژه، به او در برنامه‌ریزی تأمین یا مرخص کردن ماشین‌آلات پروژه یاری رساند.
مدیریت نگهداری و تعمیرات ماشین‌آلات پروژه
موضوع مهم دیگری که مدیران پروژه و مدیران واحد ماشین‌آلات شرکت‌های پروژه محور باید به آن توجه ویژه داشته باشند، موضوع نگهداری و تعمیرات ماشین‌آلات پروژه است. پروژه‌های عمرانی در شرایط آسان و تمیزی اجرا نمی‌شوند. مقادیر زیادی گرد و خاک و سنگ و زمین‌های ناهموار پر از چاله و روغن و شیرابه بتن و امثالهم ممکن است به ماشین‌آلات پروژه آسیب بزند و سبب کوتاه شدن عمر مفید ماشین‌آلات پروژه شود. بنابراین استفاده از تکنیک‌های نت (نگهداری و تعمیرات) برای ماشین‌آلات پروژه از اوجب واجبات است. بخش زیادی از هزینه‌های مربوط به ماشین‌آلات پروژه مربوط به هزینه‌های توقف ماشین‌آلات در تعمیرگاه‌ها و هزینه‌های سرویس و تعویض قطعات و تعمیرات آن‌هاست که با استفاده از اصول نت می‌توان این هزینه‌ها را کاهش داد.
تا کنون به افرادی که به صورت شخصی صاحب یک جرثقیل یا یک تراک میکسر بتن هستند، دقت کرده‌اید که چقدر ماشین خود را تمیز و مرتب نگهداری می‌کنند و سرویس‌های دوره‌ای آن‌ها را به صورت منظم و در موعدهای از پیش تعیین شده انجام می‌دهند. عمر مفید ماشین‌آلات شخصی این افراد معمولن چندین برابر عمر ماشین‌آلات برخی از شرکت‌هاست که به تمیزی و نظافت و سرویس دوره‌ای ماشین‌آلات خود چندان بهایی نمی‌دهند.
خرید بی‌ضابطه ماشین‌آلات در پروژهها
متأسفانه در برخی از شرکت‌ها و پروژهها خرید ماشین‌آلات به صورت یک رقابت یا چشم‌هم‌چشمی یا حتی مُد در آمده است. به عنوان مثال خاطرم هست که در موضوع خرید جرثقیل به خصوص جرثقیل‌های تناژ بالا، رقابت و چشم هم چشمی زیادی بین برخی از شرکت‌ها رایج شده بود و شرکت‌ها با این موضوع که هر کدام چقدر جرثقیل تناژ بالا دارند به یکدیگر فخر می‌فروختند! یا در پروژه‌ای که کار پیمانکار با یک جرثقیل ۱۰۰ تن هم راه می‌افتاد، اقدام به خریداری یک جرثقیل ۲۵۰ تن می‌کرد. یا خرید ماشینی مانند بابک‌کت در دوره‌ای به شدت مد شده بود و تقریبن در هر پروژه‌ای که قدم می‌گذاشتید حداقل یک دستگاه بابکت در آن مشاهده می‌کردید و البته بابکت مذکور چندان کارایی در آن پروژهها نداشت و اغلب اوقات به صورت بیکار در پارکینگ پروژه خوابیده بود.
منتها نکته مهم این است که به دلیل شرایط تورمی اقتصاد ایران، شرکت‌هایی که نسبت به خرید بی‌رویه ماشین‌آلات برای پروژه‌های خود اقدام کردند با توجه به شوک‌های قیمتی و افزایش شدید قیمت ماشین‌آلات، سودهایی بالایی به دست آوردند. حتی مبلغی بیشتر از سود اجرای پروژه. به هر حال همان طور که خانوارهای ایرانی به منظور حفظ ارزش پول خود نسبت به خرید دلار و سکه و ملک اقدام می‌کنند، بسیاری از شرکت‌های پروژه محور ایرانی نیز برای حفط ارزش پول و گذر از بحران‌ها و شوک‌های تورمی کشور، نسبت به خرید ماشین‌آلات حتی بیشتر از مقدار مورد نیاز خود اقدام می‌کنند و این چنین است که در برخی از پروژهها شاهد بروز پدیده تورم و تراکم ماشین‌آلات بیکار یا بلا استفاده هستیم.
خواهش می‌کنم بدون ذکر منبع (نام نویسنده، آدرس سایت و آدرس کانال تلگرام) کپی نکنید!
در همین ارتباط بخوانید:
